Premiera „Rachat-łukum” w Teatrze Studio

Pisałem tu pół roku temu o powieści Jana Wolkersa Rachatłukum, którą niedawno wzięto na warsztat teatralny. Najpierw zainteresował się nią Michał Brzozowski, wszechstronny artysta z Łodzi, który wybrał ja do swojej biblioteki audiobooków. Audiobook już jest prawie gotowy i mogłem obejrzeć projekt okładki. Wrócę do tego, kiedy będzie można ogłosić publikację.

Wydawca audiobooka Michał Brzozowski zaproponował interpretację Marcinowi Bosakowi, ten zaś w trakcie nagrań  dostrzegł w tekście Wolkersa potencjał dramatyczny i postanowił dokonać adaptacji na monodram; dokonał tego wspólnie z Sebastianem Chondrokostasem, który reżyseruje przedstawienie w Teatrze Studio.

O premierze teatralnej, już zapowiadanej tu wpisem z jesieni 2012, wypada napisać osobno, choć więcej można będzie powiedzieć po fakcie. Dotychczasowe zapowiedzi wzbudzają aurę skandalu, ale nie jest to właściwy klucz, co na szczęście rozumieją twórcy przedstawienia.

Tekst powieści, którą dość dawno temu przełożyłem z niderlandzkiego, ma – o ile pamiętam, nie czytałem od tamtej pory! – dość sygnałów, że przekazem nie było żadne obyczajowe obrazoburstwo. Rozpad małżeństwa i zniszczenie  miłości między parą bohaterów nie miały nawet przyczyn obyczajowych (ona z bogatego mieszczańskiego domu – on zbuntowany biedny artysta), ale psychologiczne. Matka mieszczanka dominująca nad poczciwym ojcem Olgi nie jest sprawczynią zła, choć zapewne nie ułatwiła córce osiągnięcia dojrzałości.

Pomocne w zrozumieniu powieści może być także moje posłowie, które tu wcześniej przytoczyłem, a także podsumowanie twórczości w haśle encyklopedycznym (A. Dąbrówka, Słownik pisarzy niderlandzkiego obszaru kulturowego, 1999):

Wolkers Jan (Hendrik), ur. 26 X 1925, Ogstgeest k. Lejdy, prozaik hol. Rzeźbiarz i malarz. Studiował krótko w pracowni O. Kokoschki i O. Zadkine’a (wystawa retrospektywna, Lejda 1986). Od 1980 mieszka z drugą żoną na wyspie Texel, przedtem w Amsterdamie. Nigdy nie brał udziału w zorganizowanym życiu lit. Socjalistycznym, jeśli nie komunistycznym sympatiom dawał wyraz w sporadycznej współpracy z polit. i kult. lewicą hol. – plakaty antyamerykańskie i antykolonialne, plakat wyborczy dla Afrykańskiego Kongresu Narodowego na pierwsze demokratyczne wybory w RPA (1994). Pochodzi z ortodoksyjnej rodziny kalwińskiej i obrachunek z tym dziedzictwem stanowił jeden z gł. motorów jego aktywności lit. Ponieważ obrachunek ów polegał na radykalnym zerwaniu nie tylko z dawnym wyznaniem, ale i z Bogiem, przeto cała twórczość W. stoi pod znakiem witalizmu. Motywacja taka wyjaśnia dobór materiałów, tematykę, idee a nawet styl i technikę jego opowiadań i powieści. Opcja witalistyczna ma u W. charakter humanistyczny: przy całym radykalizmie zerwania z mieszczańską moralnością, jego bohaterowie nie wykazują pikarejskiego rozpasania (por. Jan Cremer), kierują się indywidualnym systemem wartości, nie dają się nieść prądowi. Czerpiąc materiał z własnej biografii – buduje uniwersum, w którym wszystko porusza się między biegunami życia i śmierci, radości i lęków, posiadania i braku, miłości życia i nienawiści do wszelkich przejawów jego ucisku. Kompozycja nie wyklucza motywów negatywnych, dla bohaterów liczy się nie tylko piękna chwila, ale muszą sami kierować życiem, rozpoznać jak najwięcej działających w nim sił, aby nie było ono dryfowaniem. Stąd badanie swojej przeszłości ze świadomością jej ciągłęgo istnienia w teraźniejszości – w opowiadaniach i powieści Powrót do Oegstgeest (1965, Terug naar O.; wyd. pol. 1990), także w Kort Amerikaans (1962, Krótko na jeża; wyd.⁵⁵1992 zawiera bibliogr. przekł. dzieł W.). Stąd centralne miejsce wątków miłosnych, bowiem służą one nie tylko nader efektywnej organizacji materiału tematycznego w duchu  witalistycznym, ale i zastępują odrzuconą składową metafizyczną, uzasadniając skrócenie transcendencji do jednego kroku: ja‑ty – Rachat‑łukum (1969, Turks fruit; wyd. pol. 1990); De walgvogel (1974, Dodo). Luźniej związane z własną biogr., ale pozostające w kręgu tematyki życia i śmieci są późniejsze powieści psychol.: De doodhoofdsvlinder (1979, Motyl trupia główka) – syn wobec śmierci ojca sprawdza siłę swojej żywotności. Inaczej niż we wczesnej powieści Een roos van vlees (1963, Róża z ciała) śmierć nie przekreśla sensu istnienia, ponieważ istnieje miłość; De perzik der onsterfelijkheid (1980, Brzoskwinia nieśmiertelności) – stary człowiek przecina ostatnie więzy łączące go z nieudanym życiem; Brandende liefde (1981, Płonąca miłość [także potoczna nazwa firletki]) – młody malarz stawia pierwsze kroki w dorosłym życiu; motyw domu, w którym rozgrywają się najważniejsze akty ludzkiego życia (łącznie z porodem, który musi odebrać bohater) odsyła do wcześniejszej powieści Powrót do Oegstgeest, która była lit. pożegnaniem syna z ojcem, tę zaś uzupełniło wspomnienie zmarłej matki – De junival (1982, Czerwcowy spad [przedwczesny spad owoców]).

 Oprócz jeszcze kilku powieści napisał także tom pikantnych bajek z przewrotnym morałem, dwie sztuki teatr., dokumentację swego życia i twórczości: Werkkleding (1971, ³1994; Strój roboczy); w zbiorze Tarzan in Arles (1991, Tarzan w Arles) zgromadził eseje i odczyty, utkane złośliwostkami pod adresem krytyki, która po wielkich zachwytach w latach 60. i 70. przestała się nim później interesować.

===========================================

Uzasadnienie dla swych bulwersujących decyzji stylistycznych dał Wolkers w polskim wywiadzie dla „Literatury na Świecie” Zwykłe słowa to najlepsze słowa, rozmowa z Janem Wolkersem (1978 nr 7, s. 188-199).

Wywiad towarzyszył pierwszej prezentacji fragmentów powieści zamieszczonej pod tytułem jednego z rozdziałów Gwoździe klątwy (s. 200-243). Przeprowadziła wywiad Ewa Dijk-Borkowska, ja obsługiwałem tylko magnetofon kasetowy Grundig, który na tę okazję kupiłem za swoje pierwsze holenderskie stypendium. Mam gdzieś jeszcze dwie kasety z tym nagraniem, więc to ja chyba je sczytywałem i może nawet tłumaczyłem. Nie pamiętam, a nie mam tego numeru „LnŚ”. Mogłem był natomiast przygotowywać tę holenderską część numeru niderlandzkiego czasopisma, w którym dwa lata wcześniej (1976 nr 3) debiutowałem jako tłumacz z tego języka. To ja bowiem przywiozłem Autorowi prezenty: płyty z polskim jazzem, które wręczyliśmy mu w jego amsterdamskim atelier przy Zomerdijkstraat 22 jesienią 1976 roku. Jak czytam w posłowiu (też mi wyleciało z głowy) – głaskałem jego kotkę.