Oblicza mediewalizmu

Otrzymałem dziś (4 listopada) sygnalny egzemplarz książki, którą zredagowałem wspólnie z Maciejem Michalskim (UAM).

Teraz jeszcze ostatnia lektura porewizyjna i książka pójdzie do druku, zapewne już mniej więcej za tydzień.

Przytaczam początek wstępu (bez przypisów) i spis treści.

Angielskie streszczenie ukazało się tutaj ponad rok temu jako zapowiedź tej książki.

W ikonie wpisu – fragment okładki, według projektu studia „Perfekt”.

===========================================================

ANDRZEJ DĄBRÓWKA, MACIEJ MICHALSKI

Wstęp

Mediewalizm jako dyscyplina naukowa

Badania nad formami trwania i późniejszej obecności dorobku średniowiecza stanowią już ważny nurt w naukach zajmujących się przeszłością. Szczególnie silnie refleksja ta obecna jest w krajach anglosaskich. Dość powszechnie uznaje się, że przełomowe znaczenie w akademickiej karierze nowej dyscypliny badawczej miała sesja poświęcona mediewalizmowi, która odbyła się w 1971 roku podczas kongresu mediewistycznego w Kalamazoo. Jej organizatorem był Leslie J. Workman (1927–2001), który po niespełna dekadzie (1979) wydał pierwszy numer czasopisma „Studies in Medievalism”. Ukazuje się ono nieregularnie do dziś i od początku jest organem całej dyscypliny stworzonej przez Workmana (do 2013 roku ukazały się 22 tomy). On też rozpoczął (od 1986 roku) organizowanie corocznych konferencji na temat mediewalizmu (do 2012 roku odbyło się 27 konferencji), z których materiały publikowane są w czasopiśmie „The Year’s Work in Medievalism”. Wokół tych przedsięwzięć zebrali się naukowcy z całego świata, którzy zajmują się sposobami funkcjonowania średniowiecznych wątków w epokach po zakończeniu wieków średnich.

Rzecz jasna, wydzielenie oddzielnej dyscypliny naukowej pod nazwą mediewalizmu dopiero w drugiej połowie XX wieku nie oznacza, że tematyka recepcji wątków średniowiecznych w epokach późniejszych była wcześniej niedostrzegana czy też nie była podejmowana. Badania tego typu prowadzone były jednakże marginalnie, niekiedy jako suplementy czy epilogi do zasadniczego wątku w monografiach czy artykułach dotyczących wieków średnich. Tematyka mediewalizmu funkcjonowała niekiedy pod nazwą „tradycji średniowiecznej” bądź „długiego średniowiecza”, niekiedy zaś, pomimo opracowywania zjawiska recepcji średniowiecznych idei w epokach późniejszych, nie konkretyzowano tych badań pod oddzielnym szyldem badawczym5. Incydentalnie, szczególnie w badaniach z zakresu historii idei czy historii literatury, pojawiał się w polskim piśmiennictwie naukowym termin „mediewizm”, który jest zapożyczeniem z francuskiego médiévisme, zaś w ostatnich latach można spotkać się ze spolszczoną formą: „średniowieczność”. Termin mediewalizm funkcjonował do ostatnich lat tylko w badaniach literackich jako „mediewalizm romantyczny”. Zdarza się także, że tłumacze niepoprawnie przekładają medievalism jako mediewistykę. Jest to błąd często spotykany np. w wielu narodowych wersjach Wikipedii. Ma on jednakże uzasadnienie w rozważaniach nad granicami pojęcia. Toczy się bowiem dyskusja, czy medieval studies (mediewistykę) można traktować jako część mediewalizmu, co niektórzy interpretują jako „zachłanność pojęciową” nowej dyscypliny.

Zapewne trudno zaakceptować taką aneksję obszarów badawczych w odniesieniu do badań szczegółowych, ale trudno też zaprzeczyć, że kreacje naukowe odnoszące się do wieków średnich nie wpływają na budowanie popularnego obrazu

11

średniowiecza, oraz że spektrum tematów, którymi interesują się profesjonalni mediewiści, nie wypływa z popularnego postrzegania wieków średnich w poszczególnych epokach.

W prezentowanej książce świadomie i konsekwentnie używamy terminu mediewalizm, z jednej strony nawiązując i korzystając z bogatego już dorobku teoretycznego i merytorycznego szczególnie nauki anglosaskiej. Z drugiej jednak strony staramy się opisać i zdefiniować prezentowane zjawisko na nowo w odniesieniu do realiów rodzimej historii. Jeśli zgodzić się z jedną z definicyjnych wypowiedzi przypisywanych Workmanowi, a mianowicie, że mediewalizm jest ciągłym konstruowaniem obrazu wieków średnich, autorzy prezentowanych w niniejszej książce tekstów starają się nie tylko uchwycić zjawisko recepcji idei średniowiecznych w konkretnych epokach, ale także przedstawić w sposób, w jaki postrzegano średniowiecze w czasach renesansu, baroku, oświecenia czy w następnych wiekach.

Głównym problemem, jaki napotkaliśmy podczas formułowania zakresu tematycznego pojęcia, jest wielość dyscyplin badających średniowiecze i jego trwanie w licznych dziedzinach życia i twórczości. Ta rozmaitość powoduje trudności znane z wszelkich badań interdyscyplinarnych i komparatystycznych, a ponadto dodaje im jeszcze wymiar transhistoryczny. Tylko w tym trzecim aspekcie, specyficznym dla mediewalizmu, nasz skromny projekt mógł wypracować pewne propozycje porządkujące pole badań. Taki zresztą powinien być porządek tej pracy: zanim zaczniemy porównywać przejawy mediewalizmu w różnych dyscyplinach i próbować obejmować je wspólnymi kategoriami, należy najpierw zgromadzić większy zasób obserwacji historycznych wędrówek motywów poprzez epoki, ale w obrębie poszczególnych sztuk i obszarów kultury.

Zaczynem książki była sesja na IV Kongresie Mediewistów Polskich pt. „Recepcja średniowiecza w epokach późniejszych”. Włączenie tematu do programu Kongresu dowodzi zrozumienia w środowisku mediewistów potrzeby koordynacji metodologii i aparatury pojęciowej w obserwacji i badaniu wątków średniowiecznych w epokach późniejszych. Największe zainteresowanie wzbudził temat u badaczy nowożytności, co jest jeszcze lepiej widoczne w zestawie ostatecznie zgromadzonych rozdziałów.

Książkę otwiera część wstępna, zawierająca niniejsze wprowadzenie oraz przeglądowy rozdział Lucyny Harc i Macieja Foryckiego Kontynuacja, recepcja i ocena

12

średniowiecza w myśli nowożytnej. Zarysowuje on skrótowo szereg problemów w odbiorze i ocenie średniowiecza w okresie od XVI do końca XVIII wieku, akcentując przełom w postrzeganiu wieków średnich u początku oświecenia.

Główny korpus książki stanowią dwie następne części poświęcone odpowiednio: literaturze polskiej XVII–XIX wieku (okresu baroku: Mariusz Kazańczuk, Dorota Gacka – i romantyzmu: Maciej Michalski, Małgorzata Matusiak, Renata Majewska i Małgorzata Rygielska) oraz innym sztukom w realizacjach XX-wiecznych: architekturze (Szczęsny Skibiński), muzyce popularnej (Adam Regiewicz) i kinu (Iryna Polets).

Mariusz Kazańczuk w tekście Barokowy romans na kanwie średniowiecznej fabuły. O „Magielonie” Tomasza Nargielewicza przedstawia rodzime, XVI-wieczne dzieje późnośredniowiecznego romansu rycerskiego o Piotrze, hrabim Prowansji i królewnie neapolitańskiej Magielonie. Romans ten powstał w II połowie XV wieku w otoczeniu króla Neapolu René z dynastii Andegawenów, a jego XVI-wieczna adaptacja polska była przerabiana i przedrukowywana do końca XIX wieku. Autorem barokowej przeróbki romansu był zbuntowany dominikanin Tomasz Nargielewicz, który ją spisał (wraz z kilkoma innymi utworami) w zakonnym więzieniu w ostatnich latach XVII wieku.

Tego samego zakonnego autora dotyczy tekst Doroty Gackiej pt. Mediewalizm, prezentyzm – klucze do zrozumienia „Historyi o Otonie” Tomasza Nargielewicza. Tytułowy utwór jest dość swobodną aktualizacją autorstwa Tomasza Nargielewicza opartą na wielokrotnie przerabianej i zmienianej XIV-wiecznej chanson de geste pt. Florent et Octavien. Autor jednakże wprowadził do tekstu własne wyobrażenia na temat epoki, które same w sobie stanowią ciekawy wątek analizowany przez autorkę. Warto dostrzec, że Historyja o Otonie jest nie tylko pełna typowych dla średniowiecza postaci królów, księżniczek, rycerzy i duchownych, ale zawiera też plastyczne wyobrażenia na temat epoki, a także dodaje do fabuły charakterystyczne wątki polskie.

Maciej Michalski w rozważaniach O kilku sposobach przywoływania słowiańskiej przeszłości Polaków w pierwszej połowie XIX wieku przedstawia niektóre z funkcjonujących w początkach XIX wieku kreacji Słowiańszczyzny. Główny nacisk został położony na rozważania historiograficzne i etnograficzne, jednakże zanurzone w swoistym (pre)romantycznym sosie, bardzo często dalekim od współczesnych kanonów naukowości. Istotne są spostrzeżenia na temat wzajemnej zależności między literaturą-poezją a pisarstwem naukowym.

Małgorzata Matusiak w tekście Recepcja średniowiecza w powieści poetyckiej Adama Mickiewicza omawia poematy Grażyna i Konrad Wallenrod w kontekście prezentowanego w nich obrazu wieków średnich. W Grażynie przebija osjanistyczna perspektywa przeszłości walącej się w gruzy. Z kolei Konrad Wallenrod prezentuje obraz Litwy i wieków średnich podporządkowany Mickiewiczowskiej koncepcji przeszłości jako elementu ciągle obecnego, konstruującego zarówno czasy współczesne, jak i przyszłość.

13

Romantyczny wymiar mediewalizmu przedstawia także Renata Majewska w tekście Językowe związki „Lilli Wenedy” Juliusza Słowackiego ze skaldycznym poematem „Krákumál”. Poemat ten, przełożony w XVII wieku z języka staroislandzkiego na łacinę, został ponownie wydany w 1808 roku i był zapewne znany Słowackiemu. Poeta bowiem żywo interesował się najstarszą historią Polski.Znane są jego związki z Henrykiem Lewestamem. Wpływ tego ostatniego na koncepcję Lilli Wenedy wydaje się potwierdzony, Renata Majewska z kolei udowadnia, że Słowacki znał też Krákumál oraz że czerpał z jego bogatej frazeologii, jednakże nie bezpośrednio ze staroislandzkiego oryginału, ale z łacińskiego tłumaczenia.

Cykl na temat twórczości romantycznych poetów zamyka tekst Małgorzaty Rygielskiej Kontynuacja jako adaptacja. Średniowieczne wątki etnogenetyczne w twórczości Cypriana Kamila Norwida, w którym omawia ona poetyckie rozumienie pracy historyka w twórczości Norwida. Podstawą analizy jest przede wszystkim wiersz Historyk, zawierający metateoretyczne uwagi na temat różnic w podejściu do przeszłości historyka i dziejopisa. Omawiane dalej misteria Wanda i Krakus ukazują praktyczną realizację założeń przedstawionych w Historyku. Adaptowanie wątków związanych z genezą narodu i państwa zakładało bowiem uczynienie z nich elementów jednocześnie tradycyjnych i nowatorskich.

Szczęsny Skibiński w tekście „Super fundamenta historiae spirituale extruere aedificium” (św. Hieronim). Powojenna regotyzacja katedr w Gnieźnie i Poznaniu rozważa przebudowę katedr w Poznaniu i Gnieźnie w stylu gotyckim po zakończeniu II wojny światowej jako swoisty splot przyczyn ideologiczno-eklezjologicznych. Z jednej strony władze komunistyczne wykorzystały sytuację do likwidacji niemiecko-barokowych wpływów w architekturze tych obiektów, do stawiania potrzeb poznawczych (badań archeologicznych i architektonicznych) nad liturgicznymi, a z drugiej strony dostojnicy kościelni w likwidacji naleciałości barokowych i przywróceniu gotyckiej formy pierwszym polskim katedrom widzieli szansę odnowienie ducha narodu w najszczytniejszej formie z początków chrześcijaństwa. Regotyzacja w oczach Kościoła była tylko jednym z etapów budowy kościoła jako wspólnoty, który to etap miał, zgodnie z zasadami eklezjologii, posiadać doskonalszą od poprzednich formę. Skibiński zwraca także uwagę na łączność procesu regotyzacji katedr z rewindykacyjnymi prądami odnoszącymi się do odzyskania z rąk Reformacji ziem zachodnich i północnych. Splot tych i innych czynników doprowadził do szeregu błędów i zaniedbań o charakterze konserwatorskim, ale uczynił z obu obiektów przykłady odwiecznego procesu budowania kościoła Chrystusowego, oparte na biblijnych i średniowiecznych wzorach.

W zupełnie innych obszarach sytuuje się artykuł Adama Regiewicza Sposoby uobecniania średniowiecza w muzyce popularnej – przypadek rocka i heavy metalu. Analizuje on muzyczno-wizualno-tekstowe aspekty przywołanych w tytule gatunków muzyki.

14

Iryna Polets w tekście Medieval Elements in the Movies and their Allure of Unknown World uznaje, że filmy należą do najbardziej skutecznych narzędzi tworzących obraz średniowiecza. Autorka w oparciu o bogaty materiał przeprowadza próby uporządkowania i kategoryzacji zarówno teoretycznych sposobów podejścia do filmu o tematyce średniowiecznej, jak i samych sposobów oddziaływania tychże produkcji na widzów.

Książkę zamyka dodatek dla nauczycieli i wszystkich, którzy zastanawiają się nad przyszłością edukacji historycznej. Adam Regiewicz w tekście Jak uczyć o Średniowieczu w czasach popkultury? O możliwościach edukacji wobec wyzwań płynnej nowoczesności przedstawia problemy, na jakie można natknąć się, próbując przekazać wiedzę na temat średniowiecza współczesnym uczniom. Jest to interesująca wizja snująca alternatywną koncepcję nauczania o przeszłości w czasach Internetu i dominacji kultury popularnej.

Spis treści

 

Andrzej Dąbrówka, Maciej Michalski, Wstęp ……. 9

Lucyna Harc, Maciej Forycki, Kontynuacja, recepcja i ocena średniowiecza w myśli nowożytnej …….. 21

***

Mariusz Kazańczuk, Barokowy romans na kanwie średniowiecznej fabuły. O Magielonie Tomasza Nargielewicza ……….. 33

Dorota Gacka, Mediewalizm, prezentyzm – klucze do zrozumienia Historyi o Otonie Tomasza Nargielewicza ……………….. 53

Maciej Michalski, O kilku sposobach przywoływania słowiańskiej przeszłości Polaków w pierwszej połowie XIX wieku … 81

Małgorzata Matusiak, Recepcja średniowiecza w powieści poetyckiej Adama Mickiewicza …………. 103

Renata Majewska, Językowe związki Lilli Wenedy Juliusza Słowackiego ze skaldycznym poematem Krákumál …………….. 119

Małgorzata Rygielska, Kontynuacja jako adaptacja. Średniowieczne wątki etnogenetyczne w twórczości Cypriana Kamila Norwida …. 133

***

Szczęsny Skibiński, Super fundamenta historiae spirituale extruere aedificium (św. Hieronim). Powojenna regotyzacja katedr w Gnieźnie i Poznaniu ……………………………………………… 153

Adam Regiewicz, Sposoby uobecniania średniowiecza w muzyce popularnej – przypadek rocka i heavy metalu …………….. 173

Iryna Polets, Medieval Elements in the Movies and their Allure of Unknown World ……. 193

***

Adam Regiewicz, Jak uczyć o średniowieczu w czasach popkultury? O możliwościach edukacji wobec wyzwań płynnej nowoczesności …… 207

Faces of medievalism. Summary ………………… 227

Noty o autorach ……………. 231

Indeks……………………….. 235

Reklama